Geen geld, geen honing

Ik wandel vanaf het huis richting de hoofdstraat om een broodje banaan te scoren. Nabij Achmed hoor ik vanaf de tweede verdieping van het huis op de hoek van de straat iemand 'Hollanda' roepen. Een vrouwenstem. Ik kijk op. De uitroep kwam van een meisje van mijn leeftijd met een stralende lach. Ze is juist bezig haar haren in een staart te doen. Ze draagt geen hoofddoek. Na enkele weken nauwelijks een meisje ouder dan twaalf jaar zonder hoofddoek te hebben gezien, weet ik niet hoe ik hierop moet reageren. De verbazing is dezelfde als die verbazing die ik had toen ik na enkele weken in West-Afrika een blanke over straat zag lopen. Een soort van schrik overviel me toen, tot ik me besefte dat ik zelf ook blank ben, waar ik blijkbaar in de loop der weken weinig bij stilgestaan had. Nu wéér is het bijna schrikken dat me overkomt bij het aanzicht van een meisje die haar haren laat zien. Vreemd; in Irbid, de stad die twintig minuten bus noordelijker ligt, lopen ze soms ook zo 'aanstootgevend' over straat. Alleen in de dorpen en ook in dit vluchtelingenkamp komt het eigenlijk niet voor. Na al wandelend kort bevestigd te hebben dat ik haar gezien heb, ben ik binnen enkele momenten al voorbij. Ze zag eruit als een leuke meid. Had ook in Leiden in de Ketelboetersteeg langs kunnen lopen. Dan had ik wellicht anders gereageerd. Hoe kan het, dat ik me niet beseft had dat hier in kamp Husn net zulke leuke meiden rondlopen als op alle andere plekken die ik bezocht heb. Toch heb ik er geen moment bij stil gestaan, simpelweg doordat ze, op een enkel akkefietje als deze na, onzichtbaar zijn. Ze bestaan niet. De enige meiden die je hier wel ziet, zijn zo ingepakt, dat je ze alsnog niet ziet. Dat maakt het bijzonder dat de mannen juist hier, in deze landen, vaak aan me vragen wat ik van het lokaal vrouwelijk schoon vind. Vraag in Nederland eens wat iemand van de palmbomen vindt...

Na bij een achtjarige groente- en fruitwinkelmanager drie bananen gekocht te hebben, steek ik de weg over naar de enige winkel waar ze 'gewone' pistoletbroodjes verkopen. Daar neem ik er twee van af. Dan loop ik naar Abed, die in zijn wasmachine- en koelkastreparatiezaak met een lasvlam een zwartverschroeid potje koffie staat op te stoken.
“Ik heb wel een gasbrander,” verduidelijkt hij, “maar zo gaat het sneller.”
Ik scheur de pistoletjes open, kleed de bananen uit en plet ze tussen de broodjes fijn. Een techniek die ik me in Mali eigen heb gemaakt, al hadden ze daar heuze baguettes. Het kan niet ontkent worden dat de Fransen in hun koloniën ook goede dingen hebben gebracht.

Na deze lunch wandel ik richting Shargabiel, waar ik vannacht terecht kan. Hij is wakker. Ennus en Abdallah zijn er ook. Op de twee kruipertjes na, die soms hun moeder weten te ontsnappen en de mannenkamer komen doen opleven, is Abdallah met zijn twaalf jaren veruit de jongste en dus is hij het, die de thee zet. Ennus en Shargabiel zijn beiden begin dertig. Ennus bestuurt de monstertrucks, die ze bij het afgraven van heuvels gebruiken. Daar verdient hij 300 dinar mee. Dat is te weinig, vertelt hij. Toch is dat het hoogste salaris dat ik tot nu toe gehoord heb. Nadat hij te weten komt dat ik door Bulgarije, Turkije en Syrië gereisd ben, vertelt hij over zijn tocht door die landen. Drie jaar geleden ondernam hij hem. Tot in detail noemt hij de bedragen op, die hij voor de bussen, waar hij met meereed, betaalde. Zou het de enige buitenlandse reis zijn geweest die hij ooit gemaakt heeft? De laatste bus bracht hem van Istanboel naar Edirne. Die 200 kilometers had ik zelf, op de heenweg, toevallig ook grotendeels per bus afgelegd. Nabij Edirne stak hij op een onbewaakt moment de grens over. De kans van zijn leven. Helaas kreeg de Bulgaarse grenspolitie hem al gauw te pakken. Na een maand gevangenis brachten ze hem terug naar de Turkse zijde. Daarvandaan reisde Ennus de 1800 kilometers terug. Terug naar het land waar hij, met zijn bevolkingsgroep, ook maar te gast is. Terug naar het vluchtelingenkamp.

Shargabiel was een soldeerder in ziekenhuizen, maar is nu al een paar jaar werkloos. Wel heeft hij laatst gesolliciteerd naar een baan als soldeerder in hotels, waarbij ze hem gemeld hebben dat ze hem zullen bellen, als ze een soldeerder nodig hebben. Door het chronisch geldgebrek, waar hij aan lijdt, is hij ook nog vrouwloos. Want als je geen geld hebt, kun je geen bruidsschat betalen en blijf je vrijgezel.
"Heb je broers en zussen?" vraagt Shargabiel me, als Ennus en Abdallah vertrokken zijn.
"Ja, één broer en twee zussen," vertel ik.
"Zijn je zussen getrouwd, Chaliel?"
"Eén is getrouwd. De ander niet."
"Kun je haar vragen of ze naar Jordanië komt? Ik wil graag met haar trouwen."
"Ik geloof niet dat ze tijd heeft om naar Jordanië te komen, Shargabiel. Ze heeft het nogal druk in Nederland."
"Mag ik dan haar e-mailadres, om haar te vragen of ze met me wil trouwen?"
"In Europa werkt dat anders. Eerst leer je elkaar kennen, en als het bevalt, dan ga je een paar jaar later trouwen. Of je trouwt nooit, als je daar geen zin in hebt. Het is niet zoals hier, dat de dag van je bruiloft ongeveer de eerste dag is dat je elkaar ziet."
"Toch wil ik het haar vragen. Vind je het dan niet leuk, als ik met jouw zus trouw?"
"Waarom neem je geen Jordaanse vrouw?"
"Ik heb geen geld voor een Jordaanse. De bruidsschat is te duur."
Blijkbaar verwacht hij dat Europese vrouwen goedkoop zijn; een veronderstelling waar hij nog wel eens bekaaid vanaf zou kunnen komen, mocht hij ooit zijn droom beleven. Hij houdt vol dat hij het mijn zus wil vragen. Ik geef hem natuurlijk niet haar e-mailadres. In plaats daarvan bied ik hem aan dat ik haar zelf zijn bericht verstuur. Daar stemt hij mee in. Hij start de computer op, die, met de enige stoel in de kamer erbij, een beetje vreemd staat, tussen al die op de grond liggende matrassen. Ik sta op van mijn matras en neem op de stoel plaats om kladblok op te starten. Dan bied ik hem de stoel aan en moedig hem aan om zijn epistel te schrijven. Enkele minuten zit hij voor het scherm, waar niet meer dan een regel tekst op verschijnt. Dan vraagt hij mij om wat op te schrijven. “Jij kent haar immers, toch?”
Om nou een liefdesbrief (en dan zelfs eentje waarbij van liefde nog lang geen sprake is) aan mijn eigen zus te schrijven wordt me toch een beetje te gortig. Toch neem ik zijn plaats over. Ik ben de beroerdste niet. Een beetje coaching zal hem wellicht goed doen. Op het scherm staat:“how are you?” Daarmee krijg je mijn zus niet in Jordanië.
“Oké Shargabiel, wat wil je haar vertellen?”
“Dat ik graag met haar wil trouwen.”
“Zo moet je dat niet aanpakken; dat gaat niet werken. Vertel eens wat over jezelf.”
“Maar je kent me toch al?”
“Ja, maar ik wil graag van jou horen wat je haar wil zeggen.”
“Wat dan?”
“Gewoon, wie je bent en wat je allemaal doet in het dagelijks leven.” Dat is een gemene vraag, aan een werkloze. Tot nu toe heb ik hem voornamelijk thee zien liggen drinken.
“Schrijf maar dat ik in ziekenhuizen soldeerder ben. Dat was mijn vorige baan. En dat ik nu hetzelfde in hotels ga doen.”
“En verder?”
“Vraag haar of ze met me wil trouwen.”
“Ik bedoel, wat doe je nog meer, behalve solderen? Heb je nog hobbies of sporten, die je beoefend? Dit is je kans om jezelf te verkopen, Shargabiel. Je moet haar er wel van overtuigen dat ze je terug moet schrijven, anders gaat het niet lukken.”
Ik zie hem even nadenken. “Nee, dit was het wel,” antwoordt hij. “Maar vraag haar of ze met me wil trouwen.”
“Dat past niet in een kennismakings e-mail.”
“Vraag haar dan of ze zin heeft om naar Jordanië te komen.”
“Ook daar is het wat vroeg voor. Je moet het langzaam opbouwen.”
“Dan houden we het hierbij.”
“Prima.” Ik schrijf er een persoonlijke begeleiding bij en verzend het bericht. Dan vertel ik Shargabiel dat ik een onderzoek wil doen over de UNRWA, dat een onderdeel van de Verenigde Naties is. Hij vertelt dat de UNRWA tegenwoordig niet meer zo goed is. Een jaar of 14 geleden gaven ze de leerlingen op school nog maaltijden, schoenen, broeken en jassen, herinnert hij zich van zijn jeugd, maar die tijden zijn al lang voorbij. Toch zegt hij dat de organisatie goed voor hem is. Het is belangrijk voor de Palestijnse vluchtelingen, vanwege het basisonderwijs en de basis gezondheidszorg, die het levert. Zelf gaat hij naar de tandarts van de UNRWA, en af en toe, als hij ziek is, naar het gezondheidscentrum. “Zonder de UNRWA kan ik niet leven,” zegt hij zelfs. “Maar geloof me, Chaliel, soms denk ik dat de UNRWA voor Amerika of Israël werkt. Israël doet dagelijks slechte dingen tegen de bevolking van Palestina en Libanon, maar de UNRWA spreekt ze daar niet op aan en houdt zijn mond gesloten.” Soms kan het gezondheidscentrum van de UNRWA geen goede behandeling geven. Dan sturen ze hem naar het staatsziekenhuis, waar hij geld voor zijn behandeling moet betalen. Had Shargabiel een baan bij de regering gehad, dan had de daar geleverde zorg gratis geweest. Nu hij niet werkt, laat staan voor de regering, kost het hem wel geld.

Zelf belandde ik ook eens in een staatsziekenhuis. Die nacht was ik onwel wakker geworden en had ik het nodige eruit gegooid. Helaas moest ik doorreizen. Midden op de dag werd ik door iemand in de hitte bij het ziekenhuis afgezet. Daar hebben ze me in een paar uur weer opgelapt. Wellicht had ik een voedselvergiftiging. De behandeling: een eerste hulp bed, een infuus en het één en ander aan medicatie, was voor mij kostenloos. Het consult was in het Engels. In het registratieboek zag ik dat alle patiënten in het Engels geregistreerd werden. Tegenover de lokale bevolking, die veelal alleen Arabisch spreekt, lijkt me dat niet zo netjes, maar voor reizigers is het erg prettig. Het ziekenhuis en de apparatuur zagen er prima uit. Niet voor niets vertelde een tandarts me dat de rijken vanuit het hele Midden-Oosten naar Jordanië afreizen om zich voor hun kwalen te laten behandelen. Dat kwam doordat veel Jordaanse artsen in de Verenigde Staten of Europa hun diploma halen, beweerde de goedlachse man met rode krullen.

Shargabiel vraagt waar ik woon.
“In Leiden, de stad waar ik studeer.”
“Woont de rest van je familie daar ook?”
“Nee, ik ben hier naartoe verhuisd, toen ik ging studeren.”
“Maar hoe vaak zie je jouw ouders dan?”
Ik vertel dat ik mijn ouders, als ik al in Nederland ben, eens in de drie weken een paar uur zie.
“En je broer en zussen dan? Wonen die bij jouw ouders?”
“Nee, we wonen allemaal apart.”
“En jouw zus dan?”
“Ook zij heeft haar eigen huis.”
“Dat is erg slecht Hoe kun je zonder je familie leven?”
“Dat is Europa, Shargabiel. Althans, noord Europa. In het zuiden is het alweer anders.” In zijn wereld leven familieleden hun hele leven bij elkaar. Een groot deel van de dag wordt besteed aan het drinken van thee met altijd dezelfde familieleden.
“Zeg Chaliel, heb je misschien foto's van je familie?”
“Wel een paar ja, hoezo?”
“Ook van je zus?”
“Welke?”
“Die waarmee ik wil trouwen. Hoe oud is ze eigenlijk?”

Op bezoek bij een verzetsstrijder

Ik besluit het vierkant van hoofdstraten, dat de basis van het kamp vormt, te verkennen. Bovenaan de dichtstbijzijnde hoofdstraat, bij het UNRWA gezondheidscentrum, sla ik rechtsaf. Even verderop zitten twee jongens voor een winkel cola te drinken.
"Assalaam allei koem!" roepen ze, zoals zovelen. "Kom!"
Meestal kom ik niet, anders bereik ik mijn doel nooit, maar nu ga ik erop in. Eén jongen zit op een stoel, de ander op een stapel eiertray's. Zodra ik het bordes naar de winkel oploop staat de jongen die op de stoel zit daarvan op en pakt een frisdrankkrat. Even gaat hij daarop zitten, maar zodra ik op de stoel plaatsgenomen heb, staat hij alweer op en loopt richting de ingang van de winkel.
"No Bepsi, please," roep ik hem bij voorbaat al na. Tevergeefs. Even later duwt hij me een geopend flesje Pepsi Cola in mijn hand.
"Waar wonen jullie?" vraag ik, nadat ik een eerste slok van de zwarte drank heb doorgeslikt.
"Daar," antwoordt de jongen die weer op het krat plaatsgenomen heeft, naar de overkant van de straat wijzend. Daar staat een rij van drie huizen aan elkaar.
"Waar precies?"
"Dat hele blok is mijn huis."
"Alle drie die huizen?"
"Drie? Nee, het waren eerst negen huizen." Zijn 'huis' blijkt niet alleen drie huizen breed, maar ook drie huizen diep te zijn. Wellicht woont hij samen met een hele tak van zijn familie.

Om de hoek bevindt zich de derde hoofdstraat, die evenwijdig aan de eerste zacht hellend de heuvel afloopt. Osama en Rauchie wonen onderaan deze hoofdstraat; nu ben ik bovenaan. Daarvandaan heb ik een prachtig uitzicht over de graanvelden, die de kilometers tussen het kamp en het Koning Abdullah Ziekenhuis, dat in de verte als een misplaatste kolos boven de velden uittorent, opvullen. Ook zie ik het speelse heuveltje, weinig meer dan een glooiing eigenlijk, waarachter Yoessoef en Moeniera wonen, de Bedoeïenen die mij een nacht bij hun in de tent hebben laten slapen.

Nadat ik de tweede zijstraat gepasseerd ben, spreekt een man me in het Engels aan. Hij zit samen met een andere man en een oude dame naast een stalen wateropslagbak voor het huis op de hoek van de straat. Radi stelt me voor aan zijn broer Raduan en zijn moeder Ganiema. Raduan is werkloos, vertelt Radi. Zelf heeft hij een bedrijf, waarvoor hij vaak naar Japan en Maleisië gaat. Dan blijft hij maar liefst drie maanden weg. Tot twee jaar geleden deed hij ook geregeld Singapore aan, maar daar valt sindsdien weinig meer te handelen. Hij bezoekt die landen om reserveonderdelen van auto's in te kopen, die hij in Jordanië doorverkoopt. Dat heeft hem geen windeieren gelegd. Van de winst heeft hij twee jaar geleden bovenop het huis van zijn moeder een huis voor zijn gezin kunnen bouwen.

Om de hoek van zijn moeders huis leidt een trap, afgesloten met een sierlijk stalen hek, naar een klein plateau op de eerste verdieping, waar twee deuren op uitkomen. Terwijl ik het klitteband van mijn sandalen lostrek om blootsvoets zijn huis te kunnen betreden, vraagt Radi me om een momentje geduld te hebben. Hij betreedt het huis via de deur die recht op het plateau uitkomt. Een paar seconden later al hoor ik hoe van binnen de andere deur geopend wordt. Radi leidt me in de gastenkamer. Terwijl ik naar binnen stap, zie ik aan de muur rechts van mij, boven één van de drie banken, die tegen de muren geplaatst zijn, twee levensgroot uitvergrote foto's aan de wand hangen. Beiden herbergen ze een beeltenis van Radi in zijn jonge jaren. Op de linker foto, gemaakt op een woestijnachtig strand, laat hij een stinger op zijn schouder rusten. Op beide foto's staat hij in een camouflagepak van het zandkleurige type. Zijn huid is net zo gebruind als nu, maar zijn gezicht staat nog zorgeloos. Vertrouwen in de toekomst, denk ik ervan af te lezen. Of verwar ik het met overmoed? Vandaag zijn Radi zijn ogen dieper in zijn oogkassen weggezakt. Daarbij is de eromheen gespannen huid donkerder geworden. Toch heeft hij nu een nog krachtiger uitstraling; hij lijkt nog zekerder van zijn zaak.
"Dat was in Libië," laat Radi weten. "Twintig jaar geleden. Ik was toen 22." Dat is mijn leeftijd nu. Ik zoek mijn verleden af naar momenten waarop ik mijn leven zo had kunnen aanpassen, dat ik deze zomer ook met een stinger op een Libisch strand terecht had gekomen. Ik kan ze niet vinden.

Radi vertelt verder:"vanuit Libië bereidden we een aanval op Tel Aviv voor. Op 30 mei 1990 voerden we hem uit. Onsuccesvol; om zeven uur 's avonds kregen ze ons te pakken. Acht jaar zat ik in de gevangenis.”
Ik kijk naar zijn hand. Drie kleine zwarte stipjes tekenen het stuk huid waar de duim en de wijsvinger van de rechter hand samenkomen. Ik had het al in films voorbij zien komen; het teken van een gevangene. Radi is al de tweede oud-gevangene die ik tijdens dit korte bezoek aan kamp Husn spreek, maar Raoef, die niet als vrijheidsstrijder naar bezet Palestina was gekomen, maar slechts om familie te bezoeken, zat daar om een heel andere reden. Radi zat dan ook veel langer vast. En hoeveel sterker is hij eruit gekomen!

Eventjes verlaat Radi de gastenkamer om zijn vrouw aan te sporen om een lunch te bereiden.
Als hij weer naast mij op de bank plaats heeft genomen vraag ik hem: "wat doe je nou, acht jaar lang, in zo'n gevangenis?"
"Ik heb daar Engels geleerd. Dat wilde ik graag, want vlak voordat ik gevangen genomen werd was ik op vakantie in Joegoslavië. Daar kwam ik allemaal Duitsers en andere mensen tegen, die met mij probeerden te praten. Maar ze gaven het al gauw op met me; ik sprak toen alleen maar Arabisch. Zo vond ik uit hoe belangrijk het is om Engels te kennen. Mijn zoontjes leer ik nu ook Engels. In spreek ook Hebreeuws. Ook dat heb ik in de gevangenis geleerd."
"Waarom leerde je dat? Het is de taal van de vijand!"
"Het is belangrijk dat je met je vijand kunt communiceren."
Daar heeft hij natuurlijk gelijk in. “En hoe ben je weer vrijgekomen?"
"Heb je van Khalid Mashal gehoord?"
"Nee."
"Hij was toentertijd de leider van Hamas. In 1998 probeerden een aantal Israëliërs, die met Canadese paspoorten Jordanië binnen waren gekomen, hem te vermoorden. Dat mislukte. Enkelen van hen werden opgepakt. Ik ben uitgewisseld voor één van die Israëliërs. Ik was de laatste van onze eenheid die vrijkwam, omdat ze me als zeer gevaarlijk beschouwden."
"Waarom?"
"Toen we net in de gevangenis zaten heb ik geprobeerd om één van mijn bewaarders te vermoorden. Daarop hebben ze me een jaar lang in isolatie laten zitten."
Ik vraag Radi of ik wat hij me vertelt mag opschrijven. Hij laat weten dat dat mag.
"Ik zal je naam veranderen," beloof ik.
"Verander mijn naam maar niet. Dat kan me niets schelen. Als ík vecht, ziet heel de wereld het." Hier spreekt een man die trots is op zijn daden. Ik realiseer me dat hij gelijk heeft. Beelden van gevechten op tv schieten door mijn visuele schors. Natuurlijk was het ook in Nederland in het nieuws, die dag dat hij Tel Aviv aanviel.
"Ik ben niet bang,” vervolgt hij. “Als iemand hier bij me komt kan ik alles, wat hij wil, met hem bespreken."

Zijn vrouw Sammar komt bij ons zitten. Ondanks haar afgedekte haren zie ik dat ze een zeer knappe vrouw is.
"Mijn vrouw spreekt nog veel beter Engels dan ik," beweert Radi. "Ze is trouwens een echte Jordaanse, geen Palestijn. Ze kan ook goed schrijven. In het Arabisch, maar ook in het Engels. Ze schreef voor een krant en meed daarbij geen pittige onderwerpen. Maar de krant beperkte haar meer en meer in haar vrijheid om te schrijven wat ze wilde, dus uiteindelijk zei ze: 'als je toch zo goed weet wat ik moet schrijven, dan doe je het zelf maar' en is ze gestopt."

Sammar loopt de kamer uit en komt terug met een ovalen schaal vol mensev. Vooral de noten, die in ruime mate bovenop de rijst zijn uitgestrooid, laten zich goed smaken. Alles in het huis wijst erop dat het hen de afgelopen jaren voordewind gegaan is. Ze hebben een ruime woonkeuken, met in het woongedeelte een openhaard, waar een tweede televisie voor de kinderen naast staat. In het gastenverblijf hangt een degelijke LCD televisie aan de muur. Radi en Sammar hun twee zoontjes delen één slaapkamer, waar ook een computer staat, waarmee ze spelletjes kunnen spelen. Radi vertelt die voorlopig nog niet op het draadloze netwerk aan te willen sluiten, omdat hij ze eerst nog beter wil opvoeden. Ze zijn nog niet klaar, om aan de grillen van het internet overgelaten te worden. Het internet en de Heilige Koran verschillen nogal, qua inhoud. Voorlopig beschermt Radi zijn zoontjes nog voor de haraame buitenwereld. Het draadloze netwerk dat hij heeft gebruikt hij zelf, met zijn Japanse laptop. Ook ik mag er even gebruik van maken.
“Je mag altijd langskomen om internet te gebruiken,” belooft Radi.

Voor vertrek wil ik nog even naar het toilet. Radi loopt voor me uit naar de woonkeuken om te controleren of Sammar haar hoofddoek nog op heeft. Dan mag ik de oversteek naar de badkamer maken. Als ik terug in de woonkeuken kom zie ik koning Abdullah II hangen.
"Waarschijnlijk zijn wij de eersten in het kamp, die een foto van hem in ons huis aan de muur hebben hangen. Mijn vrouw houdt van hem. Daaraan kun je zien dat ze een echte Jordaanse is. Zelf vind ik hem ook geweldig; hij heeft dit land erg vrij gemaakt. Ik ben heel blij dat ik in Jordanië woon."

Op de terugweg zie ik Abed, die voor zijn werkplaats aan het werk is. Hij verwisseld een motor van een vriezer. Met een lasapparaat verwarmt hij de koperen leidingen waar de motor mee aangesloten zit, zodat hij hem gemakkelijk los kan koppelen. Hij heeft een blauw t-shirt aan. Eerder had ik al gezien dat daar een stuk zwart plakband opgeplakt zat. Nu zit het plakbandje een beetje scheef, waardoor er net een paar witte letters bovenuit komen.
"Waarom is dat daar?" vraag ik in het Arabisch.
"Omdat er een tekst op staat, die haraam is." Hij haalt het plakband even weg. Mij durft hij dit wel toe te vertrouwen. Er staat:'Mat's Bar Kvitash'. En 'Bar' verwijst naar alcohol; met zoiets wil Abed zich niet in het openbaar vertonen.

Een onstilbare wrok

Moehammad brengt me naar het gebouw naast het voetbalveld. Het veld is zandkleurig; hier en daar is wat dor gras te bespeuren. Aan de rand van het veld worden met veel rook een paar hopen vuil verbrand. Het ruikt onprettig. We vinden een open deur en betreden het gebouw. Een grote plas op de betegelde vloer heet ons welkom. In een schemerige gang zitten jonge jongens op de grond naar foto's te kijken, die met een beamer op de muur geprojecteerd worden. Als Moehammad me naar een grote ruimte gebracht heeft, waar een jongen van mijn leeftijd achter een bureau zit, keert hij terug naar huis. Achter de jongen staat een grote kast vol sporttrofeeën.
Aan beide kanten hangt een portret, zowel van de huidige, als van de vorige koning. Op één van de glazen deuren van de prijzenkast is een beeltenis van Saddam Hoessein, voormalig president van Irak, geplakt. Ik neem op een van de vier fauteuils die langs de muren staan plaats. Tegenover me hangt een kaart van Palestina. Als een dolk zo scherp steekt het af tegen de witte achtergrond. Een glas cola wordt bij me neergezet. Enkele jongens vragen me om welke reden ik naar het kamp gekomen ben. Ik vertel ze dat ik graag wil weten hoe de Palestijnse vluchtelingen hier leven. Eén van de jongens stelt zich voor als Fadi. Hij brengt me terug naar de foto's kijkende jongens. Foto's van Palestijnen. Oude mannen die met een rotsvaste uitstraling grote metalen sleutels voor zich uit richting de camera houden. Het beeld vertelt zijn eigen verhaal; het zijn de sleutels van hun huizen in Palestina. Huizen, waarvan de meeste allang met de grond gelijkgemaakt zijn. Maar zij blijven hopen. Sterker nog, de meesten zijn ervan overtuigd dat ze terug naar hun eigen land zullen keren. Ze hebben immers zowel Allah als de gehele Islamitische wereld achter zich staan. Wie kan daar tegenop?

Na de foto's lopen we naar een andere zaal, waar op acht plaatsen de vloer, en voor de begeleiding één tafel, gedekt is. Uit gaten in het plafond hangen snoeren van ventilatoren, die daar vroeger gezeten hebben. Het eten dat verspreid wordt blijkt gesponsord door een rijke Palestijn. Mijn tweede ontbijt nu ook. De eerste was nog op rekening van een arme vluchteling. Samen met de vrijwilligers eet ik wederom hoemoes en falafel met brood. Fadi vertelt dat deze kinderen, die vandaag aan de activiteiten meedoen, allemaal hele of halve weeskinderen zijn; ze hebben tenminste één van hun ouders verloren. Achmed, het vriendje van Moehammad, die ik gisteren bij het vliegers spotten was tegengekomen, komt naar me toegerend als hij me ziet. Hij vraagt of ik een foto van hem wil maken. Helaas werkt mijn camera niet mee; hij gaat niet aan. Dat komt vaak voor en de oplossing is simpel; een paar keer de accu eruit halen en er terug in stoppen en geduld hebben. Dan doet hij het zo weer. Zodra mijn camera besloten heeft mee te werken heeft Achmed al op één van de stoelen plaatsgenomen, die in rijen richting het podium neergezet zijn. De kinderen hebben stukjes ingestudeerd, die ze in groepjes opvoeren. Zonder uitzondering gaan ze over wat de gemene Israëliërs de Palestijnen aangedaan hebben. De wrok zit heel diep. Het gaat als volgt:
Een aantal Palestijnen zitten op hun knieën op het podium. Een paar kinderen zijn in gewaden en met een stok aangekleed en hebben een zwart bestikte witte doek over het hoofd gedrapeerd. Eén heeft een Dolce en Gabbana t-shirt aan. Een ander draagt een Adidas broek. Dan komen een paar 'Israëliërs', waarvan ook één persoon een Dolce en Gabbana t-shirt aan heeft, hen met veel leedvermaak doodschieten, dan wel van het podium afslepen. Daar blijven de Palestijnen een tijdje aangedaan liggen, waarna ze, samen met de Israëliërs die terug naar Palestijnen getransformeerd zijn, één van hun liederen zingen. Het publiek kijkt aandachtig toe tot het af is.

Om de tijd te overbruggen tot het volgende toneelstuk, gaat de aanvoerder van de vrijwilligers voor de rijen gevulde stoelen staan en noemt een paar getallen op. Dan klappen ze met zijn allen in salvo's zo veel keer als hij opgenoemd heeft. Na een paar rondes komt de volgende groep alweer op, die zijn eigen versie van hetzelfde verhaal ten tonele brengt. Als al het leed geleden is gaat iedereen in een kring staan. Het is tijd voor de prijsuitreiking. Eén jongen met een doos vol prijzen en één jongen met een lijst met namen nemen in het midden van de kring plaats. Eerst roept hij mij erbij. Ik heb het eerst niet door, omdat ik hier eigenlijk helemaal niets te zoeken heb; dat ik hier ben is puur toeval. Bij de tweede keer dat hij me bij mijn naam noemt kom ik toch maar bij ze staan. Ze hadden me nodig. De jongen met de doos vol prijzen geeft er één aan mij, die ik dan met een handschudding doorgeef aan één van de winnaars, die door de aanvoerder van de lijst worden opgenoemd.

Na met Fadi nog een stukje door het kamp gelopen te hebben en in een kapperszaak aan enkele vrienden van hem voorgesteld te zijn nodigt hij me uit om vannacht bij hem te komen slapen. Weer een probleem opgelost. Na een kort bezoek aan de politie vind ik het huis van Moehammad en zijn familie terug.
"Ga je ook naar de moskee?" vraagt een in een wit gewaad gehulde jongeman.
"Nee, ik ben christen", lieg ik. Dat beweer ik tegen iedereen die het horen wil. En dat zijn veel mensen. Religie is een veel langskomend gespreksonderwerp. Ook op straat is het vaak de derde vraag die me door de nieuwsgierige stoepzitters gesteld wordt, wedijverend met de vraag of ik getrouwd ben. Ik zeg maar dat ik christen ben. Vaak nog meer specifiek katholiek. Als ik zou beweren dat ik moslim was, wat vrijwel iedereen het liefst zou horen, dan zou ik al snel door de mand vallen. De waarheid zelf vertellen zou me waarschijnlijk een heleboel waardering kosten. Ik heb hier niemand ook maar het woord atheïsme horen noemen. Christenen hebben tenminste nog een god. Sterker nog, ze aanbidden dezelfde god als de islamieten zelf; ze hebben slechts een update misgelopen, namelijk de komst van de profeet Mohammed. Voor mij, vanuit ongelovig perspectief, zijn op dit moment, zonder me er in verdiept te hebben, de islam en het christendom dan ook ongeveer hetzelfde. De Heilige Koran en de Bijbel gaan grotendeels over dezelfde profeten, alleen is in de Koran aan Jezus minder aandacht geschonken, terwijl hij in de bijbel een heel testament toebedeeld krijgt. Die ruimte is in de Koran door de openbaringen opgeslokt, die Gabriël vanaf het jaar 610 (na Christus) aan Mohammed deed.

Rahaf laat me binnen en vertelt dat Moehammad en zijn broer gauw van het bidden thuis zullen komen. Voor het vrijdaggebed verlaat zelfs vrijwel iedere minder vrome moslim zijn werk of woonhuis om de moskee te bezoeken. Verder wordt het bidden meestal thuis afgehandeld. Dat is praktischer dan vijf keer per dag naar de moskee. Rahaf, gekleed in een mooie jurk en met een vlot kapsel, vertelt me wat ik altijd al heb geweten:
"Vrouwen zijn hier sterker dan mannen, Chaliel. Hun geesteskracht is groter. Binnen de familie, zijn zij het, die aan het hoofd staan."
Alleen van buiten gezien is hier zo weinig van te herkennen.

Een neef komt binnen met een waterpijp en een metalen bakje, die ertoe dient om de benodigde kooltjes op te stoken. Hij loopt door via de gang naar de keuken. Ik hoor hoe hij het gasfornuis in de keuken ontvlamt en herinner me hoe ik de man van Arabiya in Mashara zo ook moeiteloos kolen tot roodgloeiend had zien dwingen. De deur wordt van buitenaf geopend. Moehammad en zijn twee broers komen het vertrek binnen en lopen door tot de keuken. Als Moehammad in de ontvangstkamer terugkomt, heeft hij een grote schaal mensev in zijn armen. Hij zet de maaltijd in één van de kamers op een stuk plastic folie neer. Gehurkt giet Moehammad de saus, bestaande uit yoghurt met water waarin de kip gekookt is, over de rijst met kip en noten. Dit is de enige maaltijd waarbij veel Arabieren met hun handen eten zonder brood te gebruiken. Rahaf had me gevraagd of ik een lepel wilde gebruiken. Ik zei dat ik het zou eten op de manier zoals dat hier gebruikelijk is, dus met mijn handen, waarop zij vertelde het zelf nooit met haar handen te eten. Dat soort praktijken was meer wat voor de mannen. De twee broers, de neef, het zoontje van Rahaf en ik volgen Moehammads voorbeeld en hurken bij de schaal neer. Terwijl ik de eerste hand rijst met noten tot een bal bij elkaar probeer te drukken schuift één van de broers mij een stuk kip toe. In de slecht verlichte kamer denk ik na een paar happen tussen de rijst stukken vis tegen te komen. Als ik Moehammad hiernaar vraag blijkt dat brood te zijn, waarop de rijst rustte, zompig geworden door de saus.

Als de maaltijd afgerond, en de handen gewassen zijn zitten Moehammad en ik op de banken in de ontvangstkamer neer.
"We moeten versnellen," begint hij. "Jij wilt dingen over dit kamp weten, maar ik moet gauw weer aan het werk, dus stel je vragen."
Even vraag ik me af hoe ik kan beginnen met vragen, maar het verhaal komt vanzelf al, van zijn kant. En wat een verhaal. In 1994 sloot koning Hoessein van Jordanië, niet te verwarren met Saddam Hoessein, vrede met Israël. Moehammad verloor hierdoor zijn Jordaanse nationaliteit. Hij kon immers terug naar de Westelijke Jordaanoever, waar zijn familie een groot huis met land bezit. Hier in Jordanië is hij sinds de vrede dan ook een buitenlander. Zijn vrouw niet. Zij is Jordaanse. Zijn dochter daarentegen, is geregistreerd in de Westelijke Jordaanoever. Graag zou hij met zijn gezin naar zijn huis in de Westelijke Jordaanoever verhuizen, maar Israël, die het in de Westelijke Jordaanoever voor het zeggen heeft, staat zijn vrouw niet toe om in de Westelijke Jordaanoever te komen wonen. Moehammad gaat natuurlijk niet zonder zijn vrouw in zijn eigen huis wonen. Hij blijft bij haar in het vluchtelingenkamp. Zwaar gefrustreerd, durf ik wel te stellen.

"Waarom?!" roept hij uit. "Waarom hebben ze Arafat vermoord? Waarom hebben ze Saddam Hoessein vermoord? Kijk toch naar de situatie in Irak; allemaal de schuld van de Amerikanen!"
"...," zeg ik.
"Volgende week vrijdag," raast Moehammad verder, "ga ik voor het eerst in twee jaar naar huis. Je kunt je niet voorstellen hoe erg ik uitkijk naar het moment waarop ik mijn moeder haar handen kus. Wie maakt deze kloof in mijn familie? Waarom ontnemen ze me op deze manier mijn land, mijn huis en mijn bomen? Waarom?!" Dochtertje Dana komt bij hem zitten. Terwijl hij haar bij hem op schoot neemt roept hij uit:"Wie heeft ons dit aangedaan?! Alles leidt terug naar deze twee woorden: 'wie' en 'waarom'. W-A-A-R-O-M."
"Groot-Brittanië?" gok ik. Ik voel me een amateur. Ik weet vrijwel niets van de aanleiding tot al deze problematiek. Maar als veroorzaker is de naam van het koninkrijk Groot-Brittanië is vaker gevallen. Zij waren het dan ook die het gebied tot de stichting van Israël beheersten. Ze zouden Palestina min of meer aan de vijand gegeven hebben. Moehammad zat niet op mijn antwoord te wachten. Hij gaat al verder met het uiten van zijn afkeer. Afkeer ook voor zijn Arabische broeders, die aan de andere kant van de woestijn zoveel geld uit de grond kunnen oppompen dat ze palmbomen in de zee laten verrijzen, zo groot, dat ze vanaf de maan te zien zijn.
"Laatst zag ik op televisie dat de Sjeik van Qatar de grootste mensev ter wereld had gemaakt om daarmee in het Guinness Book of Records te komen. Wel 100 kamelen had hij daarvoor laten slachten! Ik wed dat de complete bevolking van Jordanië zo'n hoeveelheid nooit op zou kunnen krijgen. Waarom doet hij dat?! Ook zag ik laatst dat een ander van die knakkers 75 duizend had betaald voor een kus van Madonna." Hij vertelt me dat Israël Amerika volledig in zijn zak heeft. "Israël stuurt Amerika aan alsof ze een playstation bedienen. Kijk maar naar Irak." Saddam was al tijden de grootste dreiging voor Israël. Amerika heeft die dreiging met zijn oorlog weggenomen.
"Saddam was een held!" schreeuwt Moehammad uit. "Irak houdt van de Palestijnen!"

Beter een goede buur...

Ik wandel verder langs de hoofdweg en duik een zijstraatje in. Twee blokken verder maak ik nog een praatje met een paar jongens, waarbij al gauw een halve schoolklas van kinderen zich om mij heen verzameld heeft. Hoog boven ons balanseert een vlieger in de luchtstroom. Ik zeg de jongens gedag en wandel een ander nauw straatje door, op zoek naar de bron van dit plezier, dat me aan mijn jeugdvliegers doet herinneren. In deze straatjes kun je toch onmogelijk vliegeren? Plotseling zie ik er nog één! Het moet op het dak gebeuren; anders kan niet. Ik blijf staan om een foto te maken. Een jongen komt erbij staan en wijst achter me: nóg een vlieger! Hoe vaak zie je ze in Nederland nog? Ik heb geen idee; ik ben daar nauwelijks, en als ik er ben heb ik andere dingen aan mijn hoofd dan rondfietsen om te tellen hoeveel vliegers er in de lucht hangen. Maar hier is het in ieder geval alledaags vermaak. De jongen, die me op de derde vlieger wees, nodigt me uit om een foto van zijn kamer te maken. Muhammad heet hij. Hij is dertien jaar oud. Zijn vriendje Achmed, elf jaar oud, is er ook bij, maar zodra we bij de schutting, gemaakt van hergebruikte metalen golfplaten, aankomen en, nadat de vrouwen gewaarschuwd zijn, de binnenplaats betreden, blijft hij op straat achter. Het zusje van Muhammad, Hanan, staat bij het huis. Moeder Fatien komt gauw het huis uit. Wellicht heeft ze haar hoofddoek gauw even opgedaan. Ze hebben een leuke tuin. Boven een zitje van groengeverfte betonnen krukjes is met een paar balken een stellage gemaakt, waar weelderige druivenranken een aangename schaduw creëren. In de hoek van de tuin, waar een ladder en enkele lege petroleumblikken liggen, staat een palmboom. Daarbij is een groentetuintje van twee bij twee en nog een perkje met een rozenstruik. Een klein paradijsje binnen een overvol vluchtelingenkamp. Voor wat betreft de tuin tenminste.

Nadat ik één glaasje thee heb opgeslurpt komt een man de poort door.
"Dat is mijn vader," zegt Muhammad.
"Raoef," stelt de man zich voor. De zestigjarige man spreekt goed Engels. Een man die niet makkelijk praat. Zenuwachtig. Gestresst. Hij zit voortdurend in zijn handen te wrijven, behalve de vele keren dat hij zijn hand voor zijn mond houdt vanwege het hoesten. Psychische problemen?

Hij vertelt over zijn gezin en zijn verleden. Zeven jaar lang heeft hij in Beiroet, de hoofdstad van Libanon, voor de oliemaatschappij BP gewerkt. In die stad ontmoette hij zijn vrouw Fatien en kregen ze hun eerste dochter, Asia. Vervolgens verhuisden ze naar de Syrische hoofdstad Damascus, waar hun tweede dochter Hajer geboren werd. Na daar enkele jaren gebleven te zijn, verhuisden ze terug naar waar hij vandaan kwam, het vluchtelingenkamp te Husn. Daar kregen ze hun zoon Moehammad en dochter Hanan.

Zeven jaar geleden waagde hij zich op de door Israël bezette Westelijke Jordaanoever. Zijn zus woont daar in vluchtelingenkamp Jenin en hij wilde haar graag bezoeken. Hij bleef daar een tijdje werken, maar dit werd onverwacht onderbroken toen hij door Israël opgepakt werd. Dezelfde dag nog bevond hij zich in de gevangenis van Ramallah. Zes maanden wachtte hij tot hij voor het militaire gerechtshof verscheen. Zes maanden in een cel zitten wachten tot je ook maar een rechtszitting toebedeeld krijgt; stel je eens voor. Na de eerste zitting volgde een tweede, zes maanden later. Nog een half jaar duurde het voor hij vrij kwam. Hij zat gevangen omdat zijn dochter in Libanon geboren was, daardoor verdachten de Israëliërs Raoef ervan voor Libanon te spioneren.

Na deze 18 maanden werd hij vrijgelaten. 18 maanden lang kreeg hij niets te horen over zijn familie. Raoef protesteerde de hele periode zoveel als hij kon. De eerste 14 dagen van zijn detentie bleef hij in hongerstaking, tot de Israëliërs zijn ambassadeur erbij haalden. Die beloofde hem dat hij na een maand zijn familie zou terugzien. Raoef begon weer te eten. Na een maand vroeg hij zijn bewakers hoe het stond met de belofte dat hij vrij zou komen.
"Als je ambassadeur niets voor je doet, wat kunnen wij dan doen?" was hun reactie.
Raoef beantwoorde dat met acht dagen hongerstaking, waarop hij in het ziekenhuis werd opgenomen. Later hervatte hij zijn protest door 40 anti-hoge-bloeddruk-tabletten tegelijk in te nemen. De generaal van de gevangenis kwam bij hem langs en beloofde dat hij spoedig naar zijn familie mocht gaan. Toen ook dit Raoef te lang duurde slikte hij een kop zout door; zijn maag werd leeggepompt in het ziekenhuis, waar hij vier dagen opgenomen bleef. Een officier kwam bij hem langs en beloofde dat hij dezelfde dag nog naar Jordanië gebracht zou worden. Hij belandde in een auto, die van Ramallah naar Jeruzalem reed, een ritje van nog geen 15 kilometer, maar kreeg problemen doordat zijn bewakers zijn paspoort niet bij zich hadden. Ze beweerden dat ze zijn paspoort nooit in bezit hadden gehad. Dit was zeer onwaarschijnlijk, want hoe hadden ze anders kunnen weten van de reden van zijn gevangenneming, namelijk dat zijn dochter in Libanon geboren was? Dat staat in zijn paspoort aangetekend. Toch bleven de autoriteiten beweren dat ze zijn paspoort niet meer hadden. Zijn vrouw werd ingelicht dat zij in Amman, de hoofdstad van Jordanië, een tijdelijk paspoort voor hem moest regelen. Zij ondernam de tocht naar de immigratiedienst van Jordanië, maar de mensen achter de balie geloofden haar niet. Drie maanden later probeerde ze het nog eens. Deze keer had ze meer succes. Een paar dagen later zat Raoef hier, thuis, op de bank waar hij nu ook zit, terug bij zijn vrouw en kinderen.

En wat zit er nu naast mij? Een gebroken man. Hij vertelt dat hij sinds het uitgelopen bezoek aan zijn zus slecht hoort. Daarnaast is hij erg benauwd en hoest hij veel.
"Door de gasbommen," verklaart hij.
"Gasbommen?"
"Ja, die werden geregeld tussen de gevangenen gegooid."
"Waarom?"
"Zonder reden. Gewoon, als ze boos op ons waren. Iedereen ging er verschrikkelijk van tranen, en de geur was niet uit te houden. Geregeld kwamen er bij zo'n aanval oudere gevangenen om het leven. Ik heb er mijn astma aan overgehouden."
"Dat had u voor u in de gevangenis zat niet?" vraag ik ter controle.
"Nee, dat is daar ontstaan."

Op de achtergrond roept een kind om zijn moeder. Van verder weg hoor ik de opgewonden stemmen van spelende kinderen. Een krekel geniet tsjirpend net zoveel van Raoef zijn tuin als ik doe.


"En nu woon ik hier met mijn gezin, werkeloos. Kijk naar mijn huis: het is niets."
Zijn huis bestaat uit twee kamers, die los van elkaar staan. Links staat een stenen kamer, waar ook de badkamer en een keukentje aan vast zitten. De kamer rechts is van metalen golfplaten. Enige jaren nadat de vluchtelingen in tenten waren ondergebracht werden deze vervangen door zinken schuilhutten. De golfplaten daarvan zijn nog op veel plaatsen terug te vinden. De meeste als schuttingen of afscheidingen. Op enkele plaatsen worden ze nog als dakbedekking gebruikt. Raoef heeft nog zo'n schuilhut. Hij staat bijna in zijn oorspronkelijke vorm. Raoef heeft hem alleen een meter langer gemaakt.
"Zomers is het daarbinnen tergend heet. 's Winters vriest het er geregeld. Maar wat kan ik doen? Door mijn ziekte kan ik geen werk meer krijgen. We leven nu van een ziekenuitkering, die door de koning gelijkgesteld is aan het minimumloon van 150 dinar per maand" Dat is 174 euro.
"Met hoeveel mensen woont u hier?"
"Met zijn zessen. 150 dinar is niet te doen. Our life is too difficult."
Dat bedrag had ik voor mezelf ook gepind, hopende dat ik het daar in mijn eentje, gesteund door de gastvrijheid van mensen als Raoef en zijn gezin, een maand mee uit zou zingen.
"We krijgen ook steun van de UNRWA. Elke drie maanden geven ze melk, groenten, olie,
suiker en dat soort dingen. Voorheen was het iedere maand."
Hij vertelt dat ook één van zijn dochters ziek is. Tweezijdig nierfalen, blijkt later. Ernstig. Zijn andere dochter gaat dagelijks naar de universiteit in Irbid. Het collegegeld zelf is onbetaalbaar. In het geval van zijn dochter 1000 dinar per jaar. Hiervoor heeft Raoef een brief aan koning Abdallah geschreven, waarin hij hem vertelde over zijn armoede en dat zijn dochter graag naar de universiteit zou gaan, maar dat dit financieel niet mogelijk was. Een maand later werd hij door het kantoor van de koning gebeld, waarbij Raoef gemeld werd dat het geen probleem was en dat zijn dochter zonder te betalen mocht gaan studeren. Zijn brief, ondertekend door Zijne Koninklijke Hoogheid Abdallah de Tweede zelf, werd aan hem opgestuurd en alles was in orde. Nu kost de studie hun nog twee dinar per dag, voor de bus naar Irbid en wat voedsel voor onderweg.

"Kunt u geen leraar Engels worden? Uw Engels is goed genoeg."
Een onzeker schouderophalen is zijn antwoord. Waarschijnlijk is hij te zenuwachtig voor zo'n baan. Voer voor scholieren. Hij vertelt dat zijn vrouw, die juist hapjes van gehakt in deeg voor mij heeft neergezet, afgelopen jaar voor het eerst, sinds de 15 jaar die ze buiten haar land woont, haar familie heeft bezocht. Door geldgebrek.
"Je weet dat Libanon helemaal niet ver weg van hier is, toch?" vraagt Raoef.
"Ja," beaam ik, "ik kan er in één dag zijn." Hemelsbreed is het nog geen honderd kilometer.

Hij vertelt over Israëlische fabrieken bij de Jordaanse stad Al-Mafraq, waar zij van het lage arbeidsloon profiteren. "In Israël kost een werknemer 20 dinar per dag," verklaart Raoef. "Hier betalen ze 5 dinar per dag." Dat kunnen ze gemakkelijk doen door het hoge aantal werklozen onder de Palestijnse vluchtelingen, die het grootste deel van de Jordaanse bevolking vormen. Een erbarmelijke situatie waar ze zelf mede de oorzaak van zijn, en nu van profiteren.

"Je kunt hier blijven slapen," biedt Raoef aan. "Dan stoppen we de meiden bij moeder en slapen wij samen daar," zegt hij, op het stalen hok wijzend.
"Misschien een andere dag," antwoord ik. "Laat me het uitleggen; ik zou graag bij jullie overnachten."
"Ik vind het erg fijn dat je er bent," laat ook Raoef weten.
"Maar Moehammad heeft me ook uitgenodigd. Om half tien komt hij me bij het politiebureau ophalen."
"Dus je hebt vannacht een slaapplaats?"
"Waarschijnlijk wel ja."
"Mocht het toch niet zo zijn, dan kun je hier nog terecht."
We wisselen telefoonnummers uit. Vlak voor ik vertrek zegt Raoef:
"Ik ga even daar zitten; ik heb al een uur niet gerookt..." Dat zal ongeveer net zoveel kosten als het vervoer en de voeding van de universiteitgaande dochter.